تالاب هامون در محاصره خشکسالی و بی‌آبی

به گزارش پایگاه خبری تحلیلی «عصرهامون» تالاب بین‌المللی هامون، بزرگ‌ترین دریاچه آب شیرین فلات ایران و هفتمین تالاب بین‌المللی جهان، در شمال سیستان و بلوچستان واقع شده است؛ این تالاب از سه دریاچه کوچک به نام‌های هامون پوزک، هامون سابوری و هامون هیرمند تشکیل شده است که در زمان فراوانی آب به هم می‌پیوندند و دریاچه مشترک هامون بین افغانستان و ایران را تشکیل می‌دهند؛ رودخانه هیرمند شریان اصلی ورود به هامون است و رودخانه‌های خاش‌رود، فراه، هاروت‌رود، شوررود، حسین‌آباد و نهبندان نیز به تالاب هامون می‌ریزند؛ وسعت تالاب هامون در زمان پرآبی ۵ هزار و ۶۶۰ کیلومترمربع است.

بحران خشکسالی و کاهش مساحت تالاب
خشکسالی‌های مداوم و کاهش بارندگی‌ها در دو دهه گذشته، همراه با عدم تأمین حق‌آبه از سوی افغانستان، موجب خشک‌شدن بخش‌های وسیعی از تالاب هامون شده است؛ این وضعیت نه‌تنها زیستگاه پرندگان و جانوران منطقه را تهدید کرده، بلکه معیشت ساکنان محلی را نیز با چالش‌های جدی مواجه ساخته است وابستگی به رودخانه هیرمند حیات تالاب هامون به‌شدت به میزان آب ورودی از رودخانه هیرمند بستگی دارد.
این رودخانه که از افغانستان سرچشمه می‌گیرد، در سال‌های اخیر به دلیل احداث سدها و توسعه اراضی کشاورزی در افغانستان، با کاهش جریان مواجه شده است؛ رئیس پژوهشکده تالاب بین‌المللی هامون در این زمینه اظهار داشته است که احداث سدها و استفاده از انواع پمپ آب در مسیر رودخانه هیرمند توسط کشاورزان افغان، از دلایل اصلی کاهش آب تالاب هامون در ایران است.

تأثیرات اجتماعی و اقتصادی
خشکسالی و کاهش منابع آبی در منطقه، تبعات اجتماعی و اقتصادی گسترده‌ای به همراه داشته است؛ طبق گزارش‌ها، با ازبین‌رفتن تالاب‌های هامون و کاهش منابع آبی، حدود ۹۴ درصد جمعیت شاغل این استان به واسطه‌گری مشغول شده‌اند، زیرا تا پیش‌ازاین دارای شغل کشاورزی بودند؛ متأسفانه با ازبین‌رفتن تالاب‌های هامون، مشاغل کاذب شکل‌گرفته است عمده مردم منطقه وابسته به یارانه‌های دریافتی از دولت و کمک‌های انسان‌دوستانه هستند.

کاشت درخت گز برای مهار گرد و غبار
محمدرضا علیمرادی، مدیرکل محیط زیست سیستان و بلوچستان، در گفتگو با خبرنگار پایگاه خبری تحلیلی «عصرهامون» با اشاره به اقدامات انجام شده در تالاب هامون، بیان کرد: در سال‌های گذشته، برنامه‌های متعددی برای مقابله با ریزگردها و حفاظت از پوشش گیاهی این منطقه اجرایی شده است؛ یکی از مهم‌ترین اقدامات، نهال‌کاری در اطراف تالاب هامون بود که پنج سال پیش آغاز شد.

وی افزود: نهال‌های درخت گز در این مناطق کاشته شدند تا از آن‌ها به‌عنوان بادشکن و کنترل‌کننده گرد و غبار استفاده شود؛ این نهال‌ها به دلیل کمبود منابع آبی، آبیاری نشدند، اما در سال گذشته، ۱۲ هزار و ۵۰۰ نهال در قالب یک طرح پیمانکاری آبیاری شدند؛ همچنین، وزارت نیرو با احداث کانال‌هایی برای پخش آب، توانست آب را به مناطقی که شیب زمین اجازه می‌داد، پمپاژ کند تا پوشش گیاهی ایجاد شود.

علیمرادی با اشاره به تاثیر این اقدامات بر کاهش ریزگردها، تشریح کرد: ورود آب به تالاب و تلاش‌های ما برای حفظ پوشش گیاهی موجب کاهش میزان ریزگردها در منطقه شده است؛ وضعیت نسبت به سال گذشته بهبود چشمگیری داشته و انتظار داریم در سال جاری نیز تعداد روزهای گرد و غبار کاهش یابد.

وی ادامه داد: در حال حاضر، برنامه داریم تا در حدود ۱۴ هزار هکتار دیگر عملیات آبیاری و غرق‌آبی را انجام دهیم؛ این اقدامات می‌تواند به مدت طولانی‌تری تاثیرگذار باشد و کمک کند تا پوشش گیاهی حفظ شود و ریزگردها کاهش یابد.

مدیرکل محیط زیست سیستان و بلوچستان به وضعیت منطقه هیرمند نیز اشاره کرد و گفت: در این منطقه، بیشتر اقدامات در محدوده شهرستان هیرمند صورت گرفته است؛ پمپاژ آب به‌طور مداوم در این مناطق انجام می‌شود و تلاش داریم تا با استفاده از روش‌های نوین آبیاری، پوشش گیاهی را تقویت کنیم. او افزود: با این حال، هیچ چیزی جای آب را نمی‌گیرد و برای کاهش ریزگردها باید به‌طور مداوم منابع آبی تامین شود.

ضرورت همکاری‌های بین‌المللی و مذاکرات دیپلماتیک با افغانستان 
علیمرادی همچنین به همکاری‌های بین‌المللی با افغانستان در زمینه مدیریت منابع آبی اظهار کرد: در حال حاضر، بیشتر اقدامات در داخل کشور انجام می‌شود، اما برای مدیریت بهتر منابع آبی و کاهش مشکلات ریزگردها، همکاری‌های بین‌المللی و مذاکرات دیپلماتیک با افغانستان بسیار ضروری است.

وی تصریح کرد: از جمله اقدامات صورت‌گرفته در راستای برنامه مدیریت جامع و یکپارچه تالاب هامون می‌توان به طرح پایلوت نهال‌کاری با سیستم دانش‌بنیان واتر باکس، عملیات قرق و حفاظت، ایجاد هامونک و تله‌های رسوب‌گیر، پایلوت مالچ سنگ‌ریزه‌ای، انتقال آب و پمپاژ در کانون‌های بحرانی گردوغبار، تولید قلمه و نهال گیاهان مقاوم بومی تالاب، بازگشایی مسیرهای ورودی آب به تالاب، آبرسانی به عرصه‌های نهال‌کاری سنوات قبل و پایش روزانه وضعیت گردوغبار از طریق تصاویر ماهواره‌ای و علم سنجش از راه دور می‌توان اشاره کرد.

مدیرکل محیط زیست سیستان و بلوچستان در پایان خاطرنشان کرد: اقدامات مختلفی در دست داریم که شامل پمپاژ مداوم آب، آبیاری درختان و گسترش استفاده از تکنولوژی‌های نوین آبیاری است؛ همچنین، همکاری‌های بین‌المللی برای مدیریت بهتر منابع آبی و جلوگیری از قطع درختان و چرای دام‌های سنگین در دستور کار قرار دارد.

بحران حق‌آبه رود هیرمند 
بحران حق‌آبه رود هیرمند که سال‌هاست زندگی مردم سیستان و بلوچستان را تحت تأثیر قرار داده، ریشه در تاریخ دارد؛ سجاد ملکوتی کارشناس مسائل سیاسی، در خصوص این بحران و چالش‌های آن در گفتگو با خبرنگار ما بیان کرد: در سال ۱۲۵۰ هجری شمسی، با اوج گرفتن اختلافات مرزی میان ایران و افغانستان، این دو کشور تصمیم گرفتند که حل این بحران مرزی را به انگلستان واگذار کنند.

وی افزود: انگلیس فردی به نام «گلد اسمیت» را مأمور رسیدگی به این پرونده کرد و وی شاخه اصلی رود هیرمند را به عنوان مرز دو کشور تعیین و منطقه سیستان را به دو قسمت درونی و بیرونی تقسیم کرد؛ اما در خصوص تقسیم آب رودخانه هیرمند هیچ رأیی صادر نشد.

ساختن کانال‌های جدید در افغانستان
ملکوتی تصریح کرد: در نتیجه، افغانستان با ساختن کانال‌های جدید و تعمیر کانال‌های میوه متروکه خود، از آب رودخانه هیرمند بهره‌برداری بیشتری کرد و هیچ محدودیتی برای این کار وجود نداشت؛ این مسئله باعث کاهش ورود آب به منطقه سیستان و ایجاد مشکلات عمده برای مردم این منطقه شد.

وی ادامه داد: در سال ۱۲۸۲، به دلیل اختلافات شدید درباره میزان حق‌آبه رودخانه هیرمند، انگلیس مجدداً حکمیت را در دست گرفت و فردی به نام «مک‌ماهون» را به‌عنوان میانجی برای این اختلافات انتخاب کرد؛ در نتیجه این حکمیت، سهم ایران از آب هیرمند به یک‌سوم میزان قبلی کاهش یافت.

مردم سیستان مجبور به مهاجرت شده‌اند
کارشناس مسائل سیاسی اظهار کرد: این کاهش سهم آب، به‌ویژه با بروز خشکسالی‌های مداوم و بحران کم‌آبی در سیستان، مشکلات زیادی برای مردم این منطقه ایجاد کرد و کشاورزی و دامپروری که از مشاغل اصلی مردم سیستان بود، به شدت آسیب دید؛ بسیاری از مردم به دلیل این بحران مجبور به مهاجرت به دیگر مناطق کشور شدند.

وی در خصوص این موضوع تشریح کرد: با به‌دست گرفتن قدرت توسط طالبان در افغانستان در سال‌های اخیر، مذاکرات زیادی میان دو کشور برگزار شد؛ این مذاکرات تا حدی باعث افزایش میزان آب وارد شده به ایران شد، اما در عین حال، سدهای مختلفی که در مسیر رود هیرمند در افغانستان ساخته شده‌اند، باعث کاهش ظرفیت پذیرش آب شده و این امر موجب سرازیر شدن آب به سمت ایران گردید.

ملکوتی تأکید کرد: مسئولان افغانستان باید مراقب باشند که این آب‌ها را به سمت گودزره هدایت نکنند، چراکه این اقدام منجر به هدر رفتن آب خواهد شد.

مذاکرات باید به‌طور پیوسته و جدی پیگیری شوند
ملکوتی همچنین راه‌حل اصلی برای حل این بحران را در مذاکرات و دیپلماسی قوی و مستمر از سوی مسئولان ایران دانست و گفت: این مذاکرات باید به‌طور پیوسته و جدی پیگیری شوند تا حق‌آبه ایران از رود هیرمند به‌طور کامل تأمین شود و معتقد است که تنها در این صورت است که می‌توان به بازگشت رونق به منطقه، بهبود وضعیت کشاورزی و دامپروری و کاهش مهاجرت‌های داخلی امیدوار بود.
حل این بحران نیازمند پیگیری مستمر و دیپلماسی قوی است
این کارشناس مسائل سیاسی همچنین در پایان به اهمیت تقویت تلاش‌ها و همکاری‌های بیشتر در این زمینه تأکید  و خاطرنشان کرد: با پیگیری مستمر و دیپلماسی قوی، این بحران می‌تواند در آینده‌ای نزدیک به پایان برسد و وضعیت معیشتی مردم سیستان بهبود یابد.

بحران خشک‌سالی و کاهش آب تالاب هامون، تأثیرات جدی بر اکوسیستم منطقه و معیشت مردم سیستان و بلوچستان داشته است؛ عدم تأمین حق‌آبه از سوی افغانستان و کاهش آب ورودی از رود هیرمند موجب آسیب‌دیدگی کشاورزی و دامپروری در این منطقه شده و بسیاری از مردم را مجبور به مهاجرت به سایر نقاط کشور کرده است؛ این بحران، علاوه بر تبعات زیست‌محیطی، مشکلات اجتماعی و اقتصادی زیادی برای ساکنان منطقه به همراه داشته است.

راه‌حل اصلی برای حل این بحران، مذاکرات دیپلماتیک مستمر و قوی با افغانستان به منظور تأمین حق‌آبه ایران از رود هیرمند است؛ در این راستا، نیاز به تلاش‌های بیشتر و پیگیری مستمر از سوی مسئولین ایران و افغانستان برای حفظ منابع آبی و بازگشت رونق به منطقه احساس می‌شود.

انتهای خبر/