سیستان؛ قربانی بیابانزایی و خشکسالی

به گزارش پایگاه خبری سکایی نیوز – دامنه ای از نشانگرهای بیوفیزیکی (تغییرات پوشش اراضی، کاهش تنوع زیستی، کاهش حاصلخیزی خاک، کمبود رطوبت، افزایش فرسایش بادی)، اقتصادی (کاهش بازده تولید غلات، کمبوذ تولید علوفه، کاهش درآمد خانوار، ورشکستگی بازار)، اجتماعی (افزایش مهاجرت روستا به شهر، تغییر ساختار جمعیت، کاهش همبستگی اجتماعی، کاهش بهداشت و سلامت، افزایش نرخ بیکاری) و سیاسی (کاهش اعتماد به دولت، مناقشات، اعتراضات و برگزاری تجمعات) زنگ خطر وقوع یا تشدید بیابانزایی به حساب می آیند.

محرزترین مثال بیابان زایی و پیامدهای فاجعه بار آن را می توان در شرق کشور سراغ گرفت. منطقه سیستان در ناحیه ای واقع شده که به دلایل مختلفی چون وابسته بودن تام به آبهای فرامرزی، خشکسالی دوره ای ومداوم، وزش باد های فرساینده، شوری زایی و استفاده مفرط از اراضی، حساس به تخریب زمین و متاثر از پدیده بیابانزائی بوده در نتیجه به دلیل عوامل اقلیمی و دخالت های انسانی (بویژه سد سازی های و اقدامات مهار آب در افغانستان) آسیب های زیادی متوجه ساکنان و تاسیسات اقتصادی منطقه شده بطوریکه اینک با قطع جریان آب هیرمند و عدم تحقق حقآبه ایران بیم مهاجرت های وسیع مردم می رود. بیابان زایی نتیجه تاثیر یا برهم کنش عواملی است که به نیروهای پیشران موسومند. این پدیده بسته به پیشران و شرایط جغرافیایی، می تواند باعث تغییرات قهقرائی عمدتا پایدار در زیست بوم گردد. مهار این پدیده مستلزم شناخت نیروهای پیشران آن است. در هم تنیدگی و پراکنش اجتماعات انسانی با عرصه‌های فرسایش پذیر در دشت سیستان باعث وقوع اشکال مختلف بیابان‌زایی انسانی و تخریب زمین شده است. در پژوهشی که چند سال پیش انجام شد مهم‌ترین پیشران‌های بیابان‌زایی و تخریب زمین در سیستان به ترتیب مدیریتی با ۳۸ درصد، بیوفیزیکی با ۲۱ درصد، اقتصادی با ۱۷ درصد، اجتماعی با ۱۵ درصد و سیاسی با ۷ درصد سهم مشارکت شناسایی شدند. به‌این‌ترتیب ملاحظه می شود که علی¬رغم شهرت عوامل طبیعی (خشکسالی، کمبود آب، وزش باد، کمبود پوشش، فقدان سنگفرش بیابانی و..) در منطقه، سهم این عوامل در تخریب سرزمین تنها حدود ۲۰ درصد است.

نتایج این پژوهش نشان داد که مدیریت سیستان منطبق بر نیازهای طبیعت بیابانی منطقه نبوده است. بنا به اذعان دانشگاهیان، محققان و کارشناسان منطقه، نیم‌قرن عملیات کنترل و مهار بیابان‌زایی در سیستان قرین به توفیق نبوده به‌طوری‌که در منطقه پیشران مدیریتی با درصد بالایی از تأثیرگذاری اختلاف معنی‌داری با سایر پیشران‌ها دارد و در این پیشران معیار مدیریت بیابان به‌طور معنی‌داری از اهمیت بالاتری برخوردار است لذا توجه به موضوع مقابله با بیابان‌زایی و جهت دادن همه اقدامات مدیریتی منطقه با محوریت همزیستی و مدیریت بیابان از مسائل موردتوجه است. معیارهای پیشران‌های بیوفیزیکی، اقتصادی و سیاسی تفاوت معنی‌داری باهم ندارند به عبارتی تأثیرگذاری عواملشان در نمره نهایی این پیشران‌ها یکسان است؛ اما معیار فرهنگی در پیشران اجتماعی و معیار مدیریت بیابان در پیشران مدیریت با سایر معیارها اختلاف معنی‌داری دارند و از اهمیت بیشتری برخوردارند. لذا نزدیک کردن دیدگاه‌ها و آموزش برای مردم و مدیران به یک‌میزان ضروری است.

با نظر به تغییر بسیار شدید شرایط آینده و احتمال وقوع سناریوهای مختلف، به نظر می رسد موضوع مشترک در همه سناریوها روند رو به کاهش آب قابل‌دسترس در منطقه، روند کاهش جمعیت و افزایش مهاجرت به‌ویژه مهاجرت نسل جوان، افزایش روند فقر ساکنان، افزایش بیابان‌زایی و تخریب زمین باشد لذا پرداختن به منابع اشتغال غیر وابسته به آب‌وخاک، لزوم مدیریت جامع با مشارکت همه بخش‌ها، بهره‌گیری از اقتصاد دانش‌بنیان مبتنی بر شبکه‌سازی و فضای مجازی، لزوم ارتباط دوسویه مرزنشینان، حمایت قاطع و مطمئن دولت از روستائیان ضروری به نظر می رسد. عوامل متعدد تأثیرگذار و عدم قطعیت زیاد و پیچیدگی تأثیر این عوامل در بیابان‌زایی سیستان لزوم به‌کارگیری اقداماتی برای مدیریت در این منطقه را ناگزیر می سازد. این روش‌ها فراتر از روش‌های معمول بیابان‌زدائی بوده و مجموعه‌ای از اقدامات قانونی و حقوقی، حاکمیتی، امنیتی، اجتماعی و فرهنگی، اقتصادی، اجرائی و مدیریتی را در برمی‌گیرد.

خبرگان و نخبگان معتقدند؛ مهم‌ترین راهبردهای منطقه در زمینه سیاسی (مذاکره و رایزنی‌های سیاسی چندجانبه با افغانستان، ایجاد حساسیت جهانی در مورد وضعیت بیابان‌زایی منطقه، حذف نگاه سیاسی و امنیتی در مدیریت و…) در زمینه اجتماعی (آموزش و نهادسازی اجتماعی و گسترش خدمات اجتماعی و…) در زمینه اقتصادی (سرمایه‌گذاری در انرژی‌های نو، تشویق سرمایه‌گذاران، بهره‌گیری از اقتصاد مرز و…) در زمینه مدیریتی (تجمیع و ادغام وظایف دستگاه‌های مرتبط به مدیریت آب‌وخاک، ارتقای سطح اداری مراکز تصمیم‌گیری منطقه و…) می باشد.

حسین سرگزی؛ دکترای بیابانزدایی، کارشناس منابع طبیعی سیستان و بلوچستان

انتهای پیام/